HCRI

यार्चागुम्बा ले वातावरण मा पारेको असर

April 26, 2020 by Suraj

हिमालि भेगमा बसोबास गर्ने जनताको मुख्य आयस्रोत को रुपमा रहेको यार्चागुम्बा ले मान्छेको जीवन स्तर उकास्न धेरै सहयोग गरे पनि यसैका कारण प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रुपमा वातावरण तथा जैविक विविधतामा पनि असर पर्दै आईरहेको छ तर त्यस्ता असर लाई न्युनिकरण गर्नका लागि कसैले पनि ध्यान दिएको जस्तो लाग्दैन । आज यस लेख मा म यार्चागुम्बाकै कारण सँकलक हरु द्दारा वातावरणमा परेको असर हरुको बारेमा केहि खुलाउन गईरहेको छु । वर्षेनी वैशाख महिनाको बिच बाट यार्चागुम्बा पाईने डोल्पा जिल्ला का करिब २४ वटा पाटन (वन कार्यालय डोल्पा २०१०) मा मान्छे हरुको भिड लाग्ने गर्छ । त्यहाँ जाने हरेक मान्छे को मनस्थििती करिब २ महिना पाटनमै बिताउने भन्ने हुन्छ र त्यसै अनुसार २ महिना सम्म पुग्ने सामल बोकेर जान्छन् । त्यसरी बोकेर लाने खानामा चाउचाउ, बिस्कुट लगायतका पतुर खाना हरु पनि अहिले बढि मात्रा मा हुन्छन् । साथ साथै पछिल्लो केहि वर्ष देखि यार्चागुम्बा पाईने ठाऊँ मै लोकल तथा आयातित मदिराको समेत विक्रि वितरण अत्यधिक मात्रा मा हुदैँ आईरहेको छ ।

त्यसतै पाटनमा जाने सँकलनकर्ता हरुले जथाभावि वासस्थानका लागि पाल टाँगेर बसिदिनाले त्यहाँ का वातावरणिय सुन्दरतामा असर त छनै साथै त्यसरि बस्नाले जथाभावि रुपमा दिसा पिसाब गरिदिनाले वातावरण लाई थप असर पारेको छ ।

यर्चागुम्बा टिप्न हिडेका सँकलकहरुले चाउचाउ बिस्कुटका खोल हरु जथाभावि फाल्दै हिड्ने अनि साथमा लगका पलाष्टिक का झोला हरु हुन् या त चाउचाउ बिस्कुटका खोल हरु यार्चागुम्बा पाईने क्षेत्रमा जथाभावि फालिदिदाँ त्यहाँ को अहिलेको जैविक विविधतामा त असर परेकै छ साथ साथै भविष्यमा उम्रिने वनस्पतिमा पनि पक्कै असर गर्नेछ । कालान्तरमा यसले यार्चागुम्बा को उत्पादनमै पक्कै असर गर्नेछ । साथै उच्च हिमालि क्षेत्रमा अनावश्यक रुपमा प्लास्टिक को थुप्रो बढदै गईरहेको छ । तसर्थ यार्चागुम्बाको उत्पादनमा हास आउन नदिनका लागि पनि यसरि वातावरण प्रदुसन गर्ने कार्य लाई बन्दै गर्नु पर्ने देखिन्छ । साथै यार्चागुम्बा सँकलनमा हिडेका हरुले दुनै सदरमुकाम छाडे देखि नै दाउरा का लागि रुख विरुवा कटान गर्ने प्रवृति समेत देखिदै आईरहेको छ । त्यस्तै अस्थायि बासस्थानका लागि पाल टास्न चाहिने काठ दाउराका लागि पनि रुख बिरुवा मासिने क्रम बढदो छ । र यसरि हुने रुख बिरुवा फडानि कोे प्रत्यक्ष असर चराचुरुगिं मा देखिएको छ भने साथ साथै जंगल पनि पातलिदै गईरहेको छ र त्यस भेगमा पाईने वन्यजन्तुले आफ्नो बासस्थानकै लागि माथि सर्नुपर्ने अवश्था समेत देखिएको छ । त्यसतै पाटनमा जाने सँकलनकर्ता हरुले जथाभावि वासस्थानका लागि पाल टाँगेर बसिदिनाले त्यहाँ का वातावरणिय सुन्दरतामा असर त छनै साथै त्यसरि बस्नाले जथाभावि रुपमा दिसा पिसाब गरिदिनाले वातावरण लाई थप असर पारेको छ । तसर्थ यसरि अव्यवस्थीत तरिकाले बस्नु भन्दा सँकलककर्ता हरुले एउटा निश्चित ठाउँ मा बस्ने व्यवस्था गरेर दिसा पिसाब का लागि अस्थायि चर्पि पनि बनाएर बसेमा खुल्ला दिसा पिसाबका कारण हुने महामारि पनि कम हुनेथियो भने मानव जाति बाट वातावरण मा पर्ने असर पनि कमि हुने थियो ।

त्यसतै यार्चागुम्बा बाट वातावरण मा परेको अर्को असर भनेको उच्च हिमालि क्षेत्रमा पाईने वन्यजन्तुको वासस्थानमा असर पग्नु हो । यार्चागुम्बाको सँकलनमा जाने ले वन्यजन्तुको को शिकार गर्ने प्रवृति रहदै आईरहको छ भने साथै अव्यवस्थीत अस्थायि बासस्थान तयार गरिदिनाले पनि त्यसक्षेत्रमा बस्ने बन्यजन्तुको बासस्थानमा खलल पुग्ने हुनाले पनि सँकलककर्ता हरुले व्यवस्थीत तरिकाले सबै जनाले एउटै क्षेत्रमा अस्थायि बासस्थान खडा गरिदिने हो भने वन्यजन्तुको बासस्थानमा असर पुग्नेथिएन । साथ साथै नाउर घोरल जस्ता वन्यजन्तुको शिकार गरिदिनाले हिउँचितुवा को आहारा मा कमि हुने हुनाले प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रुपमा हिउँचितुवाको आहारा मा समेत प्रभाव पार्र्दै आईरहेको छ यार्चागुम्बा ले गर्दा भन्दा फरक नपर्ला । यस्ले हाम्रो समर्गरुपमा उच्च हिमाली क्षेत्र को पर्यावरणमै अस्र्थीरता लाई उच्च हिमाली क्षेत्रका बासिन्दा लगायत समग्र प्राणि जगतकै अस्तीत्वमा प्रभ्राव पार्नेउ देखिन्छ । तसर्थ अहिलेको पुस्ताले बेलै मा सोचेर संरक्षणमुखि कदम चाल्न सकिएन भने आउदो पुस्ता लाई हामिले व्यवस्थीत पर्यावरण हस्तान्तरण गर्न सक्ने छैनौँ । यसो गर्दा न हाम्रो जिवनस्तर उस्कने छ न आउदो पुस्ताको नै ।

यो लेख त्रिपुरा सञ्चार अनलाईनमा , २०७७ साल वैशाख १४ गते प्रकाशित भएको हो ।

पर्यावरण विनाशले महामारी फैलाउने भाइरस भित्र्याउन सघाउँछ

April 11, 2020 by Suraj

कोरोना भाइरस (कोभिड– १९) ले विश्व समुदायलाई आतंकित गरिरहेको छ । यस्को उपचार र रोकथामका लागि विश्वका वैज्ञानिक, अनुसन्धान केन्द्रहरू अहोरात्र खटिरहेका छन् । अत्यन्त भरपर्दो स्वास्थ्य सेवा भएका विश्वका विकसित देश पनि कोरोना भाइरसबाट आत्तिएका छन् । कोरोना भाइरस देखिएको करिब चार महिनाको अवधिमा विश्वको अर्थतन्त्रसमेत प्रभावित बनेको छ । कोरोना भाइरसले विश्वका आधा जनसंख्यालाई क्वारेन्टाइनमा बस्न बाध्य पारिरहेको छ ।

विश्वलाई संकटमा पार्ने यो कोरोनाको औषधि खोजी भइरहँदा यो भाइरस वन्यजन्तुको कारण उत्पत्ति भएको भन्ने भ्रम फैलिरहेको छ । मानव जातिको अस्तित्वमा असर पार्ने गरी फैलिएको यो भाइरस वन्यजन्तुकै कारणले फैलिएको हो भनेर भ्रम फैलाउनु भनेको हामीले प्रकृतिमाथि गरेको दोहनको दोषबाट बच्न खोज्नु मात्र हो ।

कोरोना भाइरस सालक वा चमेरोबाट वा दुवैबाट सरेको भन्ने निकै हल्ला भयो । यो भ्रमलाई केही हदसम्म बल पुऱ्याउन कुकुर तथा बिरालोमा पनि कोरोना देखिएको भनेर आउने समाचारहरूले सहयोग गरेको छ ।

कोरोना भाइरस कहाँबाट आयो भन्नेमा विश्व अहिले दुई भागमा विभाजित भएको छ । तर, हामीले बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने, यस्ता भाइरस प्रकृतिमा लाखौँ, करोडौँको संख्यामा हुन्छन् । भाइरस सूक्ष्म तरिकाले जल, जमिन र जंगलमा वास गरिरहेको हुन्छ । यसले मानव शरीरमा वास पाएपछि प्रतिरक्षा प्रणाली कमजोर बनाएर मानिसलाई रोगी बनाउँछ । सन् १९४० देखि हजारौँ रोगका भाइरसहरू देखापर्दै आएका छन् । जस्तै एचआइभी, इबोला, जिका, कोरोना आदि । यसमध्ये ६० प्रतिशतभन्दा बढी भाइरसहरू जनावरका शरीरबाट उत्पत्ति भएको भनिन्छ ।

त्यसमा पनि अधिकांश वन्यजन्तुबाट उत्पत्ति भएको देखिन्छ । तर, यसरी वन्यजन्तुबाट मानव शरीरमा यस्ता भाइरसहरू आउनुमा मानिसकै गल्ती छ । जंगली जनावरहरूलाई यस घातक प्रकोपहरूको स्रोतको रूपमा चित्रण गरिए पनि घातक रोगजन्य भाइरसबाट जंगली जनावर संक्रमित हुँदैनन् ।

घातक भाइरस जंगली जनावरहरूमा हानिरहित तरिकाले बसिरहेका हुन्छन् । तर, मान्छेमा यिनै जनावरबाट सरेको देखिनु पछाडिको कारण भने जंगल फँडानी, अव्यवस्थित औद्योगीकरण, अव्यवस्थित सहरीकरण र सहरहरूको विस्तार हो । जसले गर्दा जंगली जनावरमा रहेका घातक परजीवीले मानव शरीरमा आउने बाटो पाएका छन् । त्यस्ता वन्यजन्तुको सिकार गरेर मासु खाने र त्यस्का विभिन्न अंगको प्रयोग गरिनुले पनि वन्यजन्तुमा भएका भाइरस मानव शरीरमा छिर्ने मौका पाइरहेका हुन्छन् । विभिन्न वैज्ञानिक अनुसन्धानले देखाएअनुसार चमेरा प्रजातिसँग सम्बन्धित इबोला संक्रमण मध्य र पश्चिम अफ्रिकन देशहरूमा भेटिएको थियो । जहाँ वन विनाश उच्चदरमा भएको पाइन्छ ।

वन विनाशले गर्दा विभिन्न चमेराका प्रजातिहरूले सहर, बजार, घरको आँगनमा भएका रूखहरूमा आफ्नो वासस्थान बनाउन थाले । यसले गर्दा स्थानीयले खाने फलफूल, अन्नमा चमेराको ऱ्याल र पिसाब पाइने सम्भावना बढ्यो । मानव जातिले चमेराको सिकार गरी मासु खान थालेपछि चमेरामा रहेको रोगजन्य भाइरस उजागर भयो । यसले गर्दा भाइरस शरीरमा प्रवेश गरेर संख्या बढाउने ठाउँ पाउन थाले । त्यसले गर्दा स्वास्थ्यस्थित सूचकांक अग्र स्थानमा रहेका देशहरूमा समेत मानव लासको पहाड बन्न थाले ।

घातक रोगजन्य भाइरस वन्यजन्तुबाट मानवमा सजिलै सरेर द्रुतगतिमा फैलिँदै महामारीको रूप लिइरहेका छन् । अमेरिकाको रोग नियन्त्रण र रोकथाम केन्द्रको तथ्यांकअनुसार आधाभन्दा बढी नयाँ रोगहरू जनावरबाट उत्पत्ति भएका छन् ।

प्रख्यात पुस्तक स्पिल ओभरका लेखक डेविड कुमेन्नका अनुसार ट्रपिकल जंगल र अन्य जैविक भूपरिधिले लाखौँ वन्यजन्तु र हजारौँ अज्ञात भाइरसहरूलाई आश्रय दिएका हुन्छन् । उनले रूख काट्ने र त्यहाँ आश्रित जीवजन्तुको मासु खाने गर्नाले प्राकृतिक प्रणालीलाई असर गर्ने बताएका छन् । उनले भनेका छन्, ‘प्रकृति असन्तुलन पैदा गरी लाखौँ अज्ञात भाइरसहरूलाई तिनको प्राकृतिक बाहकबाट छुट्न बाध्य पार्दछौँ र अन्त्यमा हामी तिनको बाहक हुनुपर्ने हुन्छ ।’

घातक रोगजन्य भाइरस वन्यजन्तुबाट मानवमा सजिलै सरेर द्रुतगतिमा फैलिँदै महामारीको रूप लिइरहेका छन् । अमेरिकाको रोग नियन्त्रण र रोकथाम केन्द्रको तथ्यांकअनुसार आधाभन्दा बढी नयाँ रोगहरू जनावरबाट उत्पत्ति भएका छन् । विभिन्न घातक रोगहरू जस्तै रेबिज, प्लेग शताब्दी पहिलेदेखि नै वन्यजन्तुवाट मानव जातिमा सरिसकेका छन् । मर्स भाइरस चमेराबाट मान्छेमा सरेको भनिन्छ । तर, अहिले यसको प्रकोप न्यून छ । ‘लासा फिभर’ १९६९ मा नाइजेरियामा देखिएको, ‘निपात’ मलेसियामा र ‘जिका’ अफ्रिकामा देखिएका थिए । यी रोगहरू वन्यजन्तुबाट नै सरेको विश्वास गरिन्छ ।

यस्ता विभिन्न घातक रोगहरूले विभिन्न कालखण्डमा लाखौँ मानिसले अकालमा ज्यान गुमाउनुपरेको र विश्वलाई आतंकित बनाएको छ । विभिन्न वैज्ञानिकले वन्यजन्तुबाट उत्पत्ति हुने यस्ता रोगलाई विश्व स्वास्थ्य सुरक्षा र अर्थतन्त्रका लागि शक्तिशाली चुनौतीका रूपमा प्रस्तुत गरिरहेका छन् । केही वैज्ञानिकले यस्ता घातक महामारी फैलनुको कारण वन्यजन्तु भएको भन्दै गर्दा पर्यावरण विनाश र हाम्रो व्यवहारसँग जोडेर पनि हेर्नु आवश्यक छ । वन फँडानी, अव्यवस्थित बस्ती विस्तार, खनिज उत्खनन, विकास निर्माण, तीव्र सहरीकरण र बढ्दो जनसंख्याका कारण मानव र वन्यजन्तुबीचको दूरी घट्दो छ ।

कोराेना, इबोलाजस्ता प्रकोपले के स्पष्ट गरेको छ भने यिनीहरूको कुनै राजनीतिक, जैविक वा प्राकृतिक सीमा हुँदैन । महामारीले न त मान्छेको आर्थिक अवस्था हेर्छ न सामाजिक र राजनीतिक हैसियत ।

वन्यजन्तुको सिकारलाई आफ्नो इज्जत, प्रतिष्ठा र शक्तिसँग जोडेर हेर्न चलनले पनि प्रकृतिको विनाशलाई सघाएको छ । त्यसैगरी वन्यजन्तुलाई घरपालुवा जनावरको रूपमा प्रयोग गर्न खोज्नु, विकासोन्मुख देशहरूमा अव्यवस्थित चिडियाघरको विस्तार पनि अर्काे कारण हो । वन्यजन्तुका दाँत, छाला, सिङ तथा शरीरका छालाको कम्मरपेटी, ब्याग, जुत्ता बनाउने चलन पनि बढेको छ । घर तथा अफिस सजाउन वन्यजन्तुको अंगको प्रयोेग पनि हुने गरेको छ । घना जंगलमा मात्र हुने वन्यजन्तुका प्रजातिहरू मानिसले देख्न थालेका छन् । जसले गर्दा विभिन्न रोगहरू वन्यजन्तुबाट मानव जातिमा सर्ने क्रम बढदो छ । अव्यवस्थित विकासको मूल्य अदृश्य रूपमा यस्ता रोगहरूको संक्रमणबाट मानिसले चुकाउनुपरेको छ ।

यी भाइरस वन्यजन्तुको कोषमा बसुन्जेल मानिसका लागि हानिकारक हुँदैनन् । जब हामी पर्यावरण विनाश गर्छाैं, यी रोग वन्यजन्तुबाट हामीमा सरेर प्रकोपको रूप लिन्छ । यस्ता महामारी र प्रकोपबाट बच्नका लागि हामीले बेलैमा सोचेर अघि बढेनौँ भने भविष्यमा झन् ठूला महामारीको चपेटामा पर्न सक्ने विभिन्न अध्ययनले देखाएका छन् । डेविड क्युमेन आफ्नो पुस्तक स्पिल ओभरमा लेख्छन्, ‘पर्यावरणको विनाश र क्षय हुँदा हामीले वन्यजन्तु उत्पादित धेरै प्रकोपहरूको सामना गर्नुपर्नेछ ।’

यस्तो महामारी रोक्न विकसित र अल्पविकसित समाजले बेलैमा सोच्नुपर्छ। विकसित राष्ट्रले आर्थिक उन्नतिका लागि प्राकृतिक श्रोतको विनाश कम गर्नुपर्छ । अविकसित समाजले पनि वन्यजन्तुको सिकार गरी जीविका चलाउने कामलाई न्यून गर्नुपर्छ ।

प्रकृतिको संरक्षण गरेमा घातक भाइरसको वासस्थानमा विचलन आउँदैन र तिनले मानव जातिको शरीरमा पसेर विनाश गर्न पाउँदैनन् । हामीले व्यवहारमा परिवर्तन ल्याएर पर्यावरणलाई पूर्ण सन्तुलन कायम गर्न सक्यौँ भने आउँदा दिनमा कोभिड– १९ वा इबोलाजस्ता रोगले लाखौँ मान्छेको ज्यान जोखिममा पारेको समाचार सुन्नुपर्दैन । मानव जातिले विभिन्न यस्ता महामारीलाई प्रकृतिको चेनावनीको रूपमा बुझेर अहिलेदेखि नै संगाठित रूपमा अघि नबढेसम्म भावी सन्ततिहरूले यस्तो महामारी भोग्नु नपर्नेमा दुईमत नहोला

यो लेख नयाँ पत्रिका २०७६ साल चैत २९ गते प्रकाशित भएको हो ।